Навбаҳор насимида қиш уйқусидан уйғонган дарахтлар, қуёш тафтида эркаланиб юз очган гул–у чечаклар, ниш урган майсалар, қушларнинг чуғур–чуғури… Айни шу палладан табиат моҳир мусаввир каби бутун борлиққа ажиб тароват бахш этишга киришади. Бу уйғониш фаслига уйғун ҳолда инсон ички олами ҳам гўё қайтадан янгиланади, энг покиза, эзгу туйғулар қалбларда жўш уради. Жамиятда тенглик, ҳамжиҳатлик, тотувлик тантана қилади.

Ҳар баҳор бу кунни ўзгача интиқлик, соғинч ва энтикиш билан қарши оламиз. Буюк мутафаккир, шеърият мулкининг султони Ҳазрат Мир Алишер Навоий бежиз “Ҳар тунунг қадр ўлубон, ҳар кунунг ўлсун Наврўз”, дея лутф қилмаган.

Байрамлар азал–азалдан ҳар ўлканинг, ҳар миллатнинг маданиятини, анъана ва қадриятларини, орзу–умидлари ва турмуш тарзини ўзида мужассам этади. 3 минг йилдан ортиқ тарихга эга Наврўз халқимиз асрлар давомида катта шодиёна ва хурсандчилик билан нишонлаб, ардоқлаб келаётган байрамлар сирасига киради.

Юнон олими Страбон (милоддан аввалги 63/64 йилда туғилган)нинг ёзишича, икки дарё оралиғида яшаган қадимги аждодларимиз Наврўз куни оташкада, яъни, оловга топинадиган ибодатхоналарда тўпланишган ва йилбошини 12 кун давомида нишонлашган. Байрамда ҳар бир кишининг елкасига офтоб нури тушиши йил бўйи тўкин-сочин, баракали ҳаёт кечиришидан дарак беради, деб қаралган. Байрам тантаналари экин-тикин юмушларининг бошланиши билан ўз ниҳоясига етган.

Абу Бакр ибн Жаъфар Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарида ҳам Наврўз ўлкамизда бир неча минг йил давомида узлуксиз нишонланиб келинаётганини тасдиқлайдиган муҳим далиллар бор.

Маълумки, Наврўз шарқ халқларининг энг қадимий ва умрбоқий байрами ҳисобланади. Тарихий манбаларда, жумладан, буюк аллома Абу Райҳон Берунийнинг “Осорул-боқия” (Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар), Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит-турк”, Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, Умар Ҳайёмнинг “Наврўзнома” асарларида Наврўзни азалдан Турон замин халқлари катта шодиёна билан нишонлаганлари алоҳида қайд этилган.

Инсоният тамаддунининг қадимги бешикларидан саналган Месопотамияда ҳам бундан минг йиллар аввал йилбоши катта байрам сифатида нишонлангани қадимги шумер манбаларида ўз аксини топган. Айрим тахминларга кўра, шумерликлар иқлимдаги ўзгаришлар сабаб шимолий минтақалардан Яқин Шарқ томонга кўчиб борган қадимги туркийлар авлоди саналади. Қадимги шумер манбаларида 300 дан ортиқ туркий тиллардаги сўзлар аниқлангани ҳам тасодиф бўлмаса керак.

Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит-турк” асаридан ўрин олган Қиш ва Ёз мунозарасида ҳам айнан баҳорги тенг кунлик назарда тутилган. Асосан туркий халқлар, шунингдек, хитой, мўғул ва бошқа Шарқ халқларида кенг қўлланадиган мучал тақвимида йиллар айнан баҳорги тенг кунликдан бошлаб янгиланади.

Англаш мумкинки, Наврўз байрамининг пайдо бўлиши қуёшнинг Ҳамал буржига кириши, тун ва куннинг тенглашуви каби қатор табиат ўзгаришлари билан боғлиқ. Бу эса мазкур байрам чуқур астрономик илмий асосларга эга эканини билдиради.

Мамлакатимизда Наврўз умумхалқ байрами сифатида 1990 йилдан бошлаб расман кенг нишонланиб келинади. Мазкур байрам 2009 йил 30 сентябрда инсоният маданий меросининг ажралмас қисми сифатида ЮНЕСКО томонидан умумжаҳон номоддий маданий мероси рўйхатига киритилган. 2010 йилнинг 19 февраль куни БМТ Бош Aссамблеясининг 64-сессиясида 21 март — “Халқаро Наврўз куни”, деб эълон қилинди ҳамда бу байрам турли халқлар ўртасидаги маданий алоқалар ва ўзаро ҳамжиҳатликни рағбатлантириш, қўни-қўшничилик муносабатларини, дўстликни мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эга экани эътироф этилди.

Қувонарлиси, сўнгги йилларда Наврўз, давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, ўзининг ўлмас руҳи, умуминсоний ғоялари билан башарият ҳаётидан тобора чуқур ўрин эгалламоқда.

Келинг, шу ўринда мазкур айёмнинг юртимиз ва минтақамизда қандай нишонланишига доир қизиқарли маълумотлар билан танишсак.

Оролбўйида Наврўз

Оролбўйи халқлари, хусусан, қорақалпоқлар ҳам Наврўз (Наўрыз) байрамини баҳорги тенг кунлик, тўкин-сочинлик, бахт-у саодат, эзгу орзу-умидлар рамзи сифатида ардоқлаб келадилар.

Наврўз кириши билан Оролбўйи деҳқонлари яхши ниятлар билан ерга уруғ қадайдилар, боғбонлар кўчат ўтқазади. От чоптириш, кўпкари, кураш, қўчқор уриштириш сингари халқ ўйинлари ҳар йилги Наврўз тантаналарига айрича жўшқинлик бахш этади. Араз-гиналар унутилади, муҳтож кишиларга меҳр-мурувват кўрсатилади. Бахши-жировлар дўмбира чертиб, барҳаёт достонлар, ўлан ва лапарларни куйга соладилар. Дошқозонларда сумалаклар қайнайди. Қорақалпоқларнинг севимли байрам таомларидан яна бири “Наврўз гўжаси”, деб аталади. Бу таом етти хил дондан тайёрланади. Ҳар бир хонадонда ана шундай таом пиширилади ва қўни-қўшниларга, овулдошларга тарқатилади. Кишилар, айниқса, қариялар “Наврўз гўжаси”дан тотиб, йилнинг баракотли бўлишини тилайдилар.

“Олти бақан”,”Қиз қуу”…

Қозоқларда ҳам Наврўз (наурыз) билан боғлиқ ана шундай анъаналар, урф-одатлар кўп. Хусусан, қозоқлар байрам арафасида биринчи бўлиб учиб келадиган қушни “Наврўзкўк”, биринчи бўлиб очиладиган гулни “Наврўзчечак” деб номлашган. Қадимда қозоқларда Наврўз тантаналари 3-9 кунлаб давом этган. Бўйи етган қизлар бу куни йигитларга атаб “Уйқи ошар” деган лаззатли таом пиширадилар. Йигитлар эса уларга турли-туман байрам совғалари тортиқ қиладилар. Қариялар ёшларнинг бахт-у иқболини тилаб, хайрли дуолар қиладилар.

Мамлакатимизда истиқомат қилаётган қозоқ миллатига мансуб минглаб юртдош­ларимиз бу санани кўтаринки кайфиятда, шод-хуррамлик билан қарши олади. Турли-туман халқ ўйинлари, спорт мусобақалари ташкил этилади. “Олти бақан”,”Қиз қуу” мусобақалари, айниқса, катта-ю кичикда бирдек қизиқиш уйғотади. Шу куни дошқозонларда бешбармоқ, сумалак, паловхонтўралар пиширилиб, дастурхонларга тортилади. Катталар кичкинтойларни от ва туяларда сайр қилдиришади.

Кўкармаган гиёҳлар кўкариб равон пайдо…

Наврўз (Nowruz) туркман халқининг ҳам энг қадимий, гўзал ва бетакрор байрамларидан биридир. Туркманлар азалдан Наврўзни табиат қўйнида, хушманзара гўшаларда, қир-адирларда нишонлаб келишган. Момолар тайёрлаган семени – сумалак, доғрама, пишме, палов сингари лаззатли миллий таомлар байрам дастурхонини бе­зайди. Туркман элининг тўй-у байрамларини от – улоқ-кўпкари мусобақаларисиз тасаввур этиб бўлмайди.

Мамлакат пойтахтида, вилоят ва этрап (туман) марказларида ташкил этиладиган миллий спорт ўйинларида минглаб чавандозлар, полвонлар ўз куч ва маҳоратларини намойиш этадилар. Бахшилар, оқинлар Наврўз, баҳор, тинчлик, тотувлик, ҳамжиҳатликни тараннум этувчи достон, айдим, лапарларни ижро этадилар. Айниқса, тантаналарда катта-ю кичик “Қушт депди” миллий рақсига тушиб, хурсандчилик қилади. Дарахт шохларига осилган ҳалинчаклар хотиржамлик, фаровонлик, бахт-саодат тимсоли ҳисобланади. Айниқса, йигит-қизлар байрам арғимчоқларида учиб, ўзларига омад, бахт сўрайдилар. Деҳқонлар оқсоқол – ёшуллилардан дуо олиб, кўкламги ишларни бошлайдилар.

Наврўзнинг умрбоқийлиги, бетакрорлиги туркман халқ оғзаки ижодида, мумтоз адабиётида ҳам ўз ифодасини топган. Буюк туркман шоири Махтумқули бу ҳақида шундай нафис мисраларни битган:

Келди наврўз оламга, ранг қилар жаҳон пайдо,

Булутлар овоз уриб, тоғ қилар туман пайдо,

Бежонлара жон кириб, этарлар даҳон пайдо,

Кўкармаган гиёҳлар кўкариб равон пайдо…

Йилда бир Наврўз ўлур

Туркий адабиётнинг мумтоз вакилларидан яна бири, буюк озарбайжон шоири Муҳаммад Фузулийнинг дилбар ғазалларида ҳам Наврўзи олам вафсини учратамиз.

Ҳар кун очар гўнглуми завқи висолинг янгидан,

Гарчи гуллар очмаға ҳар йилда бир Наврўз ўлур.

Наврўз қадим-қадимдан озар қардошларимизнинг севимли байрами бўлиб келган. Бу юртда Наврўз тараддуди, у билан боғлиқ тадбирлар анча эрта бошланади. Қиш чилласи чиқиши билан ўтказиладиган «Хизр Наби» маросими шулар жумласидандир.

Наврўзга бир ой қолганда озарбайжонлар ҳафтанинг ҳар чоршанба куни гулхан ёқиб, унинг атрофида ўйин-кулги қилишади. Байрамолди сўнгги чоршанбасида ёш-у қари олов устидан ҳатлаб ўтади. Ҳатто уй ҳайвонларини ҳам ёниб турган олов устидан олиб ўтишади. Халқ ақидаларига кўра, шу тариқа ҳар бир кишининг дард-аламлари, ташвишлари шу оловда ёниб кул бўлади. Марҳумлар ёдга олиниб, уларнинг руҳи шод этилади.

Байрам кунлари халқ қизиқчилари – «кал» ва «кўса»лар елкаларига хуржун осиб, миллий кийимларда овул ва маҳаллаларда, қишлоқ ва гузарларда ичакузди ҳангомалар айтиб беришади, турли кулгили томошалар кўрсатишади. Томошабинлар уларни ўз ҳимматига яраша сийлайди. Байрам сайилларида ошиқлар – озар бахшилари даврада чордана қуриб, соз чалиб, халқ достонларидан ўқийдилар. Кичкинтойлар ҳовлима-ҳовли юриб, девор оша бош кийим – папоқларини ирғитадилар. Уй эгаси эса болаларнинг папоғини ширинлик, қанд-қурсга тўлдириб қайтаради.

Муштарак қадриятлар

Эрон, Афғонистон ва Марказий Осиёда истиқомат қилувчи форсийзабон халқларда Наврўз билан боғлиқ турли-туман маросимлар, урф-одатлар ҳозиргача сақлаб қолинган. Масалан, афғонлар «ҳафт син» яъни син (с) ҳарфи билан бошланувчи етти хил таом тайёрлаб дастурхонга тортадилар.

Наврўз билан боғлиқ қўшиқлар, байт-у ғазалларни халқ оғзаки ижодида кўплаб учратиш мумкин:

Наврўз шуду лолайи хушранг баромад,

Булбул ба тамомшойи дафу чанг баромад,

Мурғони ҳаво жумла бикарданд, чу парвоз,

Мурғи дили мо аз қафаси танг баромад.

(Наврўз келиб, қирмизи лолалар очилди, булбуллар даф ва чанг каби чолғулар навосини томоша қилгани келишди. Ҳаво қушлари кенг самога парвоз қилганидек, бизнинг кўнглимиз қушлари ҳам тор қафасидан учиб чиқди).

Қардош халқлар ҳаётида Наврўзи олам билан боғлиқ ўхшаш ва ўзига хос жиҳатлар ҳақида кўп ва муфассал гапириш мумкин. Бу муштарак қадриятлар халқларимиз ўртасидаги дўстлик, биродарлик, ҳамжиҳатликнинг азалий ва абадий эканидан ҳам ёрқин далолатдир.

Олийжаноб ғояга ҳамоҳанг

Шу кунларда халқимиз шарқона янги йил бошланадиган қутлуғ сана — Наврўзи оламни янги умид ва янги орзулар билан қарши олмоқда. Зеро, бу мунаввар айём кейинги йилларда Ватанимизда амалга оширилаётган «Инсон қадри учун, инсон бахти учун» деган олийжаноб ғояга ҳамоҳанг бўлиб, том маънода умумхалқ байрамига айланди ҳамда мамлакатимизнинг барча шаҳар ва қишлоқларида кенг нишонланмоқда. Ушбу фасл фалсафасидаги инсонпарварлик, одамзотни бутун борлиқнинг гултожи сифатида эъзозлаш, она замин ва табиатни асраб-авайлаш тамойиллари бугунги кунда ҳаётимизда янада ёрқин намоён бўлмоқда.

Президентимизнинг “2025 йилги Наврўз умумхалқ байрамига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш тўғрисида”ги қарорига асосан ушбу айём мамлакатимиз бўйлаб “Қадриятларинг боқий бўлсин, Наврўз!” деган бош ғоя асосида халқ сайиллари шаклида юқори савияда нишонланади. Байрам олдидан, қолаверса, муқаддас Рамазон ойи руҳидан келиб чиқиб, айни кунларда кекса авлод вакилларини йўқлаш, ижтимоий кўмакка муҳтож оилаларнинг, «Меҳрибонлик» , «Саховат» ва «Мурувват» уйларида яшаётган ҳамюртларимизнинг ҳолидан хабар олиб, турли хайрия тадбирларини ўтказиш ишлари бошлаб юборилди. Шаҳар ва қишлоқларимизда ҳашар йўли билан ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш юмушлари қизғин давом этмоқда.

Доимий анъанага айланган бу Наврўзолди тадбирлари, шубҳасиз, жамиятимизда ҳамжиҳатлик, оқибат, меҳнатсеварлик ва тинчликсеварлик муҳитини сайқаллаштириб, ўсиб келаётган авлод қалбида эзгулик, она заминга, табиатга меҳр туйғуларини камол топтиришга хизмат қилади.

Наврўз миллий ва умуминсоний қадриятлари билан халқимиз ҳаётида ҳамиша беқиёс ўрин тутади, асрлар оша шаклланган урф-одат ва анъаналаримизни келажак авлодга етказишда кўприк вазифасини ўтайди. Бу айёмнинг бебаҳо қадри-қиммати ҳам мана шунда аслида.

Рустам ЖАББОРОВ,

филология фанлари бўйича фалсафа доктори.

«Ўзбекистон овози», 19.3.2025, №11