Жамиятда инсон қадр-қимматини, барча соҳада қонун устуворлигини, адолат ва ижтимоий тенглик тамойилларини мустаҳкамлаш мустақил ҳамда кучли суд ҳокимиятини шакллантиришни тақозо этади. Истиқлолнинг дастлабки йиллариданоқ ушбу мақсад йўлида жиддий қадамлар қўйилди. Мамлакатимизда суд ҳокимияти ва судьялар мустақиллигининг ҳуқуқий-ташкилий механизмлари яратилди. Тизим том маънода либераллаштирилиб, инсонпарварлик ғоялари билан такомиллашди. Судларни одамларни жазоловчи орган эмас, балки уларнинг қонуний манфаатлари ҳимоячисига айлантиришга бел боғланди. Ўлим жазосини бекор қилиш, «Хабеас корпус» институтини жорий этиш, адвокатуранинг ролини ошириш чора-тадбирлари одил судловни таъминлаш жараёнини жадаллаштирди.

Тарихий манбалар шуни кўрсатадики, 1917 йилга қадар юртимиз ҳудудида мустақил суд ҳокимияти мавжуд бўлган. У халқ ва давлат тизимлари томонидан эътироф этилган, адолатпарварлик ва қонунийликнинг кафолати сифатида ажралиб турган. Туркистон ўлкасида минг йиллар давомида шаклланиб келган, халқнинг ишончини қозонган бу ҳокимият 1917 йилнинг октябрида юз берган сиёсий тўнтаришдан кейин бутунлай йўқ қилиб юборилган. 1924 йилда Ўрта Осиё халқларига қулайлик яратиш мақсадида эмас, балки Марказдан туриб бошқариш осон бўлиши учун миллий чегараланиш сиёсати амалга оширилган. Натижада РСФСР Олий судининг Туркистон бўлими тугатилиб, Ўзбекистон ССР Олий суди ташкил этилади.

Афсуски, етмиш йилдан ортиқ давом этган мустабид тузуми даврида қонунлар мавжуд бўлса-да, улар фақатгина номигагина қоғозда ёзилганича қолиб келди. Амалда эса суд органи тўлиқ ҳукмрон мафкура таъсирида бўлди. Табиийки, бундай вазиятда суд ва судьянинг мустақиллиги ҳақида гапириш ортиқча баҳоланар эди. Ўша пайтдаги қонунларда “судлар қонунга буйсунади” деган сўзлар гўёки одамларга ишонч бағишлаш учун алдов руҳида ёзилган қуп-қуруқ жумла эди, холос.

Бундан ташқари, шўро даврида амалда бўлган бирорта Конституцияда суд ҳокимияти тўғрисида мутлақо эслаб ўтилмагани ҳам тасодифий ҳол эмас. Чунки суд тоталитар, маъмурий буйруқбозлик тузумининг бошқариш осон бўлган таркибга, зўравонлик сиёсатини ўтказиш қуролига айлантирилган эди. Бу эса тоталитар тузум сиёсатининг бир қисмига айланиб, Ватанимиз бошига қирғинбаротларни келтиргани тарихдан маълум.

Яқин ўтмишда, яъни, 1933-1953, 1972-1977, 1983-1989 йилларда бўлиб ўтган қатағон сиёсатидаги тазйиқлар Олий судни ҳам четлаб ўтган эмас. Бу оғир даврларда кўплаб миллат ойдинлари, маърифатпарвар жадидчилар, таниқли давлат хизматчилари ҳамда диний уламолар асоссиз равишда суд қилиниб, оғир жазоларга тортилган. Уларнинг айримларига ҳатто суд ҳукми эълон қилинмасдан туриб, ўлим жазоси ижро этилган. Шундай даврлар бўлдики, Олий суд раҳбари, айрим судьялари ҳам ноҳақ туҳматга учраб, инсоннинг ҳаёт кечириши учун оғир бўлган шароитларда жазо ўташга маҳкум қилинди. Марказ томонидан қатағонлик сиёсати қораланиб, бундай бедодликларга бошқа йўл қўйилмаслигига ваъда берилган бўлса-да, одил судлов ташқаридан қилинадиган тазйиқлардан ҳимоя этилмади, аввалгидек қарам ва ҳуқуқсиз бўлиб қолаверди.

Шукрлар бўлсинки, Ўзбекистонимиз мустақилликка эришиб, ўз тараққиёт йўлини танлаб олди. Шахсан мен қалбимда бир умр нақшланиб қолган мўътабар сана – 1991 йилнинг 31 август кунини ифтихор билан эслайман. Чунки худди шу куни “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Шундан сўнг юртимизда Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига мувофиқ ҳолда суд-ҳуқуқ ислоҳотлари амалга оширила бошланди.

Мустақил суд ҳокимияти вужудга келгани, Конституциявий суд ва Ҳарбий судларнинг ташкил этилиши, судьялар ҳамжамияти органларининг суд тизимини такомиллаштириш борасидаги ҳаракатларини бирлаштириш мақсадида Ўзбекистон Судьялари ассоциациясининг тузилиши, юқори малакали судьялар корпусини шакллантириш учун масъул бўлган орган мақомидаги Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг ташкил этилиши, суд тизимини бошқаришдаги бир-бирини такрорловчи функцияларга барҳам бериш ҳамда ягона суд амалиётини шакллантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик судларининг бирлаштирилиши, оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни кўриш ваколатига эга бўлган маъмурий судларнинг йўлга қўйилиши соҳадаги изчил ислоҳотларнинг ёрқин намунасидир. Қувонарлиси, бу рўйхатни яна узоқ давом эттириш мумкин.

Ўзбекистонда суд ҳокимиятининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган саъй-ҳаракатлар 2017 йилда янада туб ислоҳотларга йўл очди. Боиси ўша йили 13 июнь куни Президентимиз Шавкат Мирзиёев судьялар билан очиқ мулоқот ўтказиб, юртимизнинг 1 минг 300 нафар судьяси олдига «Судларни адолат қўрғонига айлантирайлик», деган талабни қўйди.

Давлатимиз раҳбарининг “Судьянинг онгида адолат, тилида ҳақиқат, дилида поклик устувор бўлиши шарт!” деган ҳаётий ҳақиқат ва фалсафий мазмун касб этган сўзларидан сўнг тизимда инқилобий ўзгаришлар рўй берди. Ўша учрашувда давлатимиз раҳбари билан ёнма-ён ўтириб, у кишининг судлардан фақат адолат кутаётганини, суд ҳокимиятининг фуқаролар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдаги роли ва аҳамиятини тубдан яхшилаш учун камарбаста бўлаётганини ҳаммадан кўра кўпроқ ҳис қилганман.

Ислоҳотлар самараси ҳақида гап кетганда, суд ҳокимияти томонидан чиқарилаётган оқлов ҳукмлари тўғрисида тўхталмасликнинг асло иложи йўқ. Сўнгги етти-саккиз йил мобайнида судлар томонидан 6 минг 700 нафарга яқин шахсга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилди. Таққослаш учун яна бир маълумот: ўтган асрнинг 90-йиллари бошида мустақил Ўзбекистон Олий судининг ташаббуси билан мустабид тузум даврида “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши” деб номланган, гўёки аксилинқилобий ҳаракатлар қилишда айбланган уч минг нафарга яқин шахс асоссиз айбланган, деб топилиб оқланган.

Давлатимиз раҳбари оқлов ҳукмлари тўғрисида тўхталар экан, “Мен Президент сифатида, судьяларнинг бундай жасорати ва қатъиятини бундан кейин ҳам тўлиқ қўллаб-қувватлайман”, деган гаплари судьяларимизга куч ва рағбат бағишлади.

Адолатни қарор топтириш, аҳолининг суд идораларидан розилигига эришиш ўта масъулиятли ва шарафли вазифа. Судьялик бурчи ва виждон амрига содиқ қолиб, судни том маънода адолат қўрғонига айлантириш эса осон иш эмас. Лекин сўнгги йилларда соҳада кечаётган жадал суръатдаги янги ислоҳотлар кишилар қалбига умид ва ишонч ҳиссини бахш этадиган мана шундай эпкинларга кенг йўл очмоқда. Зотан, ҳар қандай жамиятнинг тараққиёти одил судлов сифати билан чамбарчас боғлиқ. Адолат ва қонун устуворлигини кафолатлаш тараққиётнинг тамал тоши ҳисобланади.

Убайдулла МИНГ БОЕВ,

Ўзбекистон Судьялар ассоциацияси раиси, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган юрист.