Янги Ўзбекистонни барпо этиш йўлида саккиз йил олдин бошланган кенг кўламли ислоҳотларимиз туфайли жамиятимизнинг ижтимоий-сиёсий манзараси бутунлай ўзгариб бораётгани ҳақида ўйлаганимда, кўз ўнгимда, энг аввало, Қорақалпоғистон гавдаланади. Оролбўйидаги ўзгаришларнинг ёрқин ифодасини бугун бу заминга ташриф буюрган киши борки, ҳар қадамда кўради, қувонади, ғурурланади.
…Қуриб қолган денгиз, қовжираган атроф- муҳит, ўнқир-чўнқир кўчалар, тўкилиб турган уйлар, шаҳар деб айтишга тил бормайдиган Нукус, деярли унутилган Мўйноқ, олисда бўзлаган Бўзатов, файзи кетган туманлар…. Яқин ўтмишдаги бу дилгирлик энди гўё тушга ўхшайди.
Бугунги яшилликка бурканаётган саҳро, жонланаётган табиат, ҳақиқий пойтахтга айланган Нукус, дунё эътиборини тортган Мўйноқ, “Қорақалпоғистоннинг Швейцарияси” дея таърифланаётган Бўзатов, умуман, барча ўзгаришлар янги Қорақалпоғистонга узукка қўйилган кўздек ярашиб турибди.
Барчани Оролбўйида бирлаштирган ташаббус
Биламизки, Орол денгизи ўтган асрнинг 60-йилларидан қурий бошлаган. 80-йилларга келиб “денгиз” дегулиги қолмаган. Тўғри, 2017 йилгача ҳам уни қутқариш бўйича турли таклифлар билдирилган, муҳокамалар, йирик тадбирлар ўтказилган, аммо бари самарасиз бўлган. Шу йиллар давомида ҳудуд аҳолиси “Бизга ҳам кимдир ёрдам берар”, деган умид билан яшаган.
Эсимда, 2018 йил май ойида Орол денгизининг қуриган тубидан кўтарилган тузли бўрон нафақат Қорақалпоғистон, балки Хоразм вилоятининг ҳам катта ҳудудини қоплаб, деҳқончилик ва одамлар саломатлигига катта зарар етказди. Ноябрь ойида эса Президентимиз Қорақалпоғистон Республикасига ташрифи доирасида Мўйноқ туманида бўлиб, Орол денгизининг қуриган майдонига саксовул экиш ташаббусини илгари сурди. Вазият, нуқтаи назар, муносабат буткул ўзгарди.
“Ҳар бир Ўзбекистон фуқароси шу ҳудудга бир марта бўлса ҳам келиб, ўзининг инсонийлик ҳиссасини қўшиши шарт”, деган даъват бутун халқимизни оёққа турғазди. Мамлакатимизнинг барча вилоятларидан ҳашарчилар, ёшлар, 3 мингдан ортиқ фидойи инсонлар денгиз ҳудудини яшнатишда фаоллик кўрсатиш учун етиб келди. Қуриган Орол юрт фарзандларининг меҳр нури билан тўлиб-тошди. Ёшларнинг куч-ғайрати, шижоати, оташ қалби совуқ шимоллар шаштини қайтариб, илиқлик киритди.
Ўшанда куз-қиш мавсумининг ўзида 400 минг гектардан зиёд майдонга саксовул уруғи экилди. Ишлар кўлами йил сайин кенгайди. Орол денгизининг қуриган тубида «яшил қопламалар» барпо қилиш мақсадида уруғларни йиғиш ва ҳимоя ўрмонларини яратишда ҳар йили мингдан ортиқ машина-механизмлар, кичик авиация ва ишчи кучи иштирок этди. Ҳатто авиация самолётларида учиб, Орол денгизини кўклардан кузатиб, унинг дард-ҳасратларига малҳам бўлиб, ҳаводан саксовул уруғларини сепдилар. «Орол чекинса ҳам, инсон чекинмайди», деган эзгу ғоя халқимизни ортга чекинишга йўл қўймади. Меҳнатлар зое кетмади. 2018 йилдан бугунги кунга қадар салкам 2 миллион гектар майдонда саксовул ва бошқа чўлга чидамли ўсимликларнинг уруғ ва кўчатлари экилди.
“Дунёда денгизи, дарёси қуриб қолган эллар бўлган, бироқ бундай ишлар ҳеч қаерда қилинмаган. Юртбошимизнинг бу ташаббуси бутун дунёга ўрнак бўлмоқда. Агар келажакда қайсидир юртда шундай офат юз берса, албатта, Ўзбекистон тажрибасини намуна қиладилар”, деган эди Қорақалпоғистон халқ ёзувчиси, марҳум Шараф Уснатдинов 2020 йилда Оролбўйида ўтказилган нуфузли тадбирда.
Шу ўринда Орол муаммосига оид халқаро ташаббусларни ҳам эътироф этишимиз зарур. Президентимиз 2017 йил сентябрда биринчи марта БМТнинг юксак минбаридан туриб, бутун дунё ҳамжамияти эътиборини Оролбўйи муаммоларига қаратгани ва уларни ечиш учун биргаликда ҳаракат қилишга чақиргани қорақалпоғистонликларнинг чексиз қувончига сабаб бўлган эди. Давлатимиз раҳбари ташаббуси билан БМТ шафелигида Инсон хавфсизлиги бўйича кўпшериклик Траст фонди ташкил этилгани, “Оролбўйи минтақасини экологик инновация ва технологиялар ҳудуди” деб эълон қилиш ҳақида БМТ Бош ассамблеясининг махсус резолюцияси қабул қилингани ва бошқа қатор халқаро миқёсдаги саъй-ҳаракатлар тарих саҳифаларида муҳрланиб қолади. БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш Траст фондининг ташкил қилинишини “Жабрланган минтақа тарихида янги саҳифа” деб баҳолаган эди. Бу бежиз эмас, албатта.
Янги ҳаётга қайтган Мўйноқ
Президентимиз Мўйноққа илк ташрифидаёқ маданият Мўйноқдан бошланади, дея мўйноқликлар кўнглида эртанги кунга катта умид уйғотди. “Орол фожиасидан энг кўп зарар кўрган асли шу — Мўйноқ аҳолиси. Уларнинг сабр-қаноати, ватанпарварлиги, меҳнаткашлиги учун раҳмат айтишимиз, шунга муносиб хизмат қилишимиз керак”, деган эди давлатимиз раҳбари. Рости, ўша дамларда бу ерга келган киши бефайз ва қолоқ инфратузилмани, оғир ижтимоий шароитни кўриб, хафсаласи пир бўлар эди. Аммо давлат раҳбарининг қатъий иродаси билан ҳам кўлами, ҳам аҳамияти жиҳатидан жиддий ислоҳотлар бошланди.
Аҳолини қийнаётган асосий муаммо экология бўлса, ундан кейингиси ишсизлик эди. Ана шу муаммони ҳал этиш мақсадида қишлоқ хўжалигига ихтисослашган «Мўйноқ келажаги бунёдкорлари» масъулияти чекланган жамияти ташкил этилди. Жамиятга 20 минг гектар ер майдони ажратилиб, ишсиз юрган минг нафарга яқин ёшларнинг бандлиги таъминланди. Хотин-қизлар учун доимий даромад манбаини яратиш мақсадида эса «Мўйноқ порлоқ текс» тикувчилик фабрикаси ишга туширилди. Бошқа қатор корхона ва заводлар қурилиб, ўз фаолиятини бошлади. Қисқа фурсатда Мўйноққа Қўнғиротдан 104 километрлик ичимлик суви тортилди. Янги турар жойлар, “Мўйноқ сити” барпо этилди.
Айниқса, Мўйноқ аэропорти янгиланиб, фойдаланишга топширилгани яна бир тарихий воқеа бўлди. Бу “ҳаво порти” 1947 йилда қурилган бўлиб, илгари кичик самолётларни қабул қилган. Кейинчалик умуман ишламай қолган. Аэропортда 50 нафар йўловчига мўлжалланган янги терминал қурилди, учиш-қўниш йўлаги ва майдончалар таъмирланди. Мажмуа атрофи кўкаламзорлаштирилди. 30 йилдан сўнг қайта бунёд этилган аэропортга илк бор 2022 йил 23 февралда Ўзбекистон Республикаси Президентининг самолёти келиб қўнди.
Туман марказида янги 245 ўринли маданият уйи, минг ўринли стадион ва 800 ўринли амфитеатр аҳолига хизмат кўрсатмоқда. Кейинги йилларда туманда «Балиқдан 99 турли таом», «Стихия», «Мўйноқ ралли тур» каби халқаро нуфузли тадбирлар ўтказилиши анъанага айланди.
Муҳими, бугун мўйноқликлар тузли шамоллар анча пасайганига гувоҳ бўлишмоқда. Атрофда янги кўллар, қамишзорлар пайдо бўлган, натижада ёввойи ҳайвонлар кўпаймоқда, биохилмахиллик ривож топяпти. Буларнинг барчаси Мўйноқ янги ҳаётга қайтганидан далолатдир.
Қайта тикланган Бўзатов
Бугун Қорақалпоғистонда кўркамлиги, қадимий ва осмонўпар дарахтлари, баҳаволиги билан дунё эътиборини тортаётган яна бир ҳудуд – бу Бўзатовдир. Давлатимиз раҳбари бу ерга Қорақалпоғистоннинг Швейцарияси”, дея таъриф бергани ҳам бежиз эмас. Лекин унинг тарихи кишини ажаблантиради.
Бўзатов тумани илк бор 1979 йилда ташкил топган ва 1988 йилда тугатилиб, 1990 йилда яна туман сифатида тузилган. Сўнг 2004 йилда Кегейли тумани таркибига қўшиб юборилган. 2019 йил Мустақиллик байрами арафасида Президентимиз ташаббуси билан Кегейли тумани «Қусқанатов», «Еркиндарья», «Аспантай» овулларининг, «Бўзатов» шаҳарчасининг ҳамда Чимбой тумани «Кўк-сув» овулининг ҳудудлари бирлаштирилиб, Бўзатов тумани қайта ташкил этилди. Узоқ йиллар давомида гоҳ ташкил этилиб, гоҳ тугатилиб келинаётган туманнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи, одамлар ҳаёти ҳам шунга яраша эди. Лекин 2020-2021 йилларнинг ўзида бу ерда кўп қаватли уйлар, савдо мажмуалари, минг ўринли амфитеатр, спорт майдони, Ёшлар маркази қурилди, йўллар таъмирланди. Тўқимачилик корхонаси иш бошлади.
2022 йилда Президентимиз ташаббуси билан Қорақалпоғистонинг туманлари вилоятларга бириктирилди. Бўзатов тумани бириктирилган Фарғона вилояти кўмагида ҳудудда кўплаб лойиҳалар амалга оширилди. Яъни, 2023-2024 йилларда жами 22,1 миллиард сўм ҳисобидан қатор ижтимоий соҳа объектлари қурилди, таъмирланди ва жиҳозланди. Айниқса, ер унумдорлигини ошириш, ёввойи тўқайзорлар атрофида янги экин майдонларини ўзлаштириш, сув танқислиги муаммосини бартараф этиш масалаларига эътибор қаратилди. Олис масофалардан сув олиб келинди. Ўн йиллар давомида фойдаланилмай ётган ариқлар тозаланди. Қисқасини айтганда, Бўзатов тумани “Фарғона тажрибаси” асосида ривожлантирилмоқда.
2020 йили давлат раҳбари қорақалпоғистонлик ёшлар билан мулоқот чоғида ёш истеъдод эгалари мана шу гўзал масканга келиб, туманнинг обрўсини ва довруғини бутун дунёга танитиши учун “Ёшлар овози” танловини ўтказиш ташаббусини илгари сурган эди. 2021 йилдан бошлаб ушбу танловни ўтказиш анъанага айланди. Танлов бахшчилик, анъанавий ижро, опера ва эстрада йўналишлари бўйича ўтказилади. Президентимизнинг холис нияти рўёбга чиқиб, шу кўрик-танлов жараёнларида бутун дунё санъат, маданият, адабиёт аҳлининг диққати Бўзатовга қаратилади. Хорижликларнинг ҳам унда иштирок этаётгани бу элни дунё таниётганидан далолатдир.
Ўтган вақт давомида танловнинг республика босқичида фахрли ўринларни эгаллаган ёшлар “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист”, “Шуҳрат”, “Келажак бунёдкори”, “Мард ўғлон”, “Ниҳол”, Зулфия номидаги давлат мукофотлари соҳиби бўлишди.
Обод бўлган Нукус
Қорақалпоғистоннинг маркази – Нукусдаги ислоҳотлар ҳақида сўз юритишдан олдин шаҳар марказидан ўтган “Дўстлик” каналининг қисқа тарихига назар соламиз. Бундан 25-30 йиллар муқаддам “Қизкетган” деб аталувчи мазкур каналнинг икки соҳили чакалакзорлар билан қопланган, кишида ваҳима ва қўрқув уйғотадиган бир аҳволда эди. Қадимги даврда унга бир қиз чўкиб кетгани учун шундай номлангани ҳақида ривоятлар юрарди.
Шавкат Мирзиёев Бош вазир бўлиб ишлаган даврида, Қорақалпоғистонга ташрифларининг бирида бу ердаги аянчли аҳволни кўриб, шу каналнинг номини “Дўстлик” деб ўзгартириш ва унинг атрофини обод қилиш бўйича топшириқ берганини одамлар ҳануз эслашади. Шундан кейин канални бетонлаш, икки соҳилини ободонлаштириш ишлари бошланган. “Ёшлар маркази” ва бошқа дам олиш масканлари бунёд этилган. Бугун эса каналнинг шаҳар ҳудудидан ўтадиган 2,5 км қисми бўйида аттракционлар, яшил ҳудудлар, музей, умумий овқатланиш нуқталари кун сайин кўпаймоқда. Атрофда уй-жойлар, мехмонхоналар барпо этилди. Бу ер нафақат нукусликлар, балки, шаҳар мехмонларининг ҳам севимли дам олиш масканига айланди.
Тўғриси, яқин йилларгача Нукус Қорақалпоғистоннинг пойтахти бўлса-да, ички йўллар, ободонлаштириш, ичимлик суви, оқова сув, хуллас, маиший-коммунал масалалар билан боғлиқ муаммолар жуда кўп эди. Айниқса, чанг-тўзонли, ёғин-сочинли кунларда йўллардан юриб бўлмасди.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 23-24 февраль кунлари Қорақалпоғистон Республикасига ташрифи давомида ана шу муаммоларни ҳал этишга қаратилган қатор вазифалар белгиланди. Аввало, ўрганиш ва таҳлиллар ўтказилиб, шаҳардаги 64 та маҳалланинг 38 таси ички йўллар ва ободонлаштириш нуқтаи назаридан “оғир”, 8 таси эса “ўта оғир” деган хулосага келинди. Қисқа муддатда йўллар асфальтланди, қум-шағал тўшалди, тунги ёритгичлар ўрнатилди. Газ, электр энергияси тармоқлари таъмирланди. Бир сўз билан айтганда, инфратузилма яхшиланди. Бу эса нукусликларнинг мамнуниятига ва ҳаётдан рози бўлиб яшашларига замин бўлди.
Бундан ташқари, Нукуснинг қиёфасига кўркамлик, замонавийлик бахш этадиган бунёдкорликлар амалга оширилди. Бунга мисол сифатида шаҳар ҳудудидаги “Оққуш” мажмуасини келтиришимиз мумкин. Қисқа вақт ичида эллик гектардан ортиқ майдон обод қилиниб, кўплаб ўтовлар барпо этилди. Энг катта ўтовнинг диаметри 42, баландлиги 22 метр. Бу ерда турли маданий тадбирлар, форумлар ўтказиш мумкин. Бир замонлар шунчаки бошпана сифатида яратилган қорақалпоқ халқининг миллий “қора уйи” ана шундай муҳташамлик касб этиб, жаҳон миқёсида эътироф этилишини ким ўйлабди, дейсиз?!
Ҳа, ўтган йил 22 августда Нукус шаҳри ҳудудидаги «Оқ қуш» мажмуасида барпо этилган дунёдаги энг катта диаметрли қорақалпоқ халқининг миллий “қора уйи” (ўтов) Гиннеснинг рекордлар китобига киритилди.
Ҳозир Нукусда бу каби иншоотларни кўплаб учратиш мумкин. 17 қаватли IT маркази, Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти, Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази Қорақалпоғистон филиали, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ихтисослаштирилган мактабнинг Нукус филиали бинолари каби қатор янги иншоотлар нафақат шаҳар кўркига кўрк қўшиб турибди, балки, аҳолига сифатли таълим, тиббий ва бошқа хизматларни кўрсатишда муҳим аҳамият касб этмоқда. Барча шароитларга эга замонавий кўп қаватли уй-жойлар эса одамларнинг ҳаётини безамоқда.
Бугун баён этганимиз – Қорақалпоғистоннинг кечаги ва бугунги қиёфасидан баъзи чизгилар эди, холос. Аслида бундай ўзгаришлар нафақат Оролбўйидаги туман ва шаҳарлар, балки маҳаллалар, овуллар, олис нуқталаргача етиб борган. Юрт обод бўлса, кўнгил обод бўлади. Бугун қорақалпоғистонликлар кўнглидаги ободлик, ҳаётдан розилик ва шукроналикнинг сабаби ҳам шудир.
Назира МАТЯҚУБОВА,
Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси депутати, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист.