Марказий банк маълумотларига кўра, 2024 йил IV чорагида меҳнат

бозорида 41 мингта бўш иш ўрни эълон қилинган. Иқтисодий фаол аҳоли сони 15,1 миллион кишига етиб, бандлик даражаси 14,2 миллионга ошган. Янги иш ўринларининг аксарияти хизмат кўрсатиш ва технологик соҳалар ҳисобига яратилган бўлса-да, қишлоқ хўжалиги ва саноатда бандлик пасаймоқда.

Тўғри, меҳнатга лаёқатли аҳоли, айниқса, мамлакат тараққиётини таъминловчи энг катта ресурс ҳисобланган ёшларнинг доимий иш ва даромад манбаига эга бўлиши учун давлат томонидан зарур тадбирлар тизимли амалга оширилмоқда. Айни мақсадда ялпи ички маҳсулотда салмоқли улушга эга хусусий секторни жалб қилиш ва иш ўринлари яратган тадбиркорлик субъектларини ҳар томондан қўллаб-қувватлаш чоралари кўриляпти. Лекин ишсизлик ва унинг ортида турувчи камбағаллик муаммоси ҳали-ҳамон долзарб. Тўрт йил давлат олий таълим муассасасида таҳсил олиб, қўлидаги дипломи билан ихтисослиги бўйича иш излаб юрган кадрлар қанча?!

Олий таълимда 2019 йилдан бошлаб хусусий университетларнинг кўпайиши сабаб (ҳозирда нодавлат ОТМлар сони 71 тага етган) бозор тўйинди. Яъни, улар давлат ОТМларига кира олмай юрган ёшларимизни тўлиқ қамраб олди. Бу жараён натижаси ўлароқ жорий йилда давлат олийгоҳларига ўқишга кириш учун ҳужжат топширган абитуриентлар сонида сўнгги 7 йилдаги энг паст кўрсаткич кузатилди. Хулоса қилиш мумкинки, ҳозирги кунда мактаб битирувчиси учун олий таълимда ўқишни давом эттириш у қадар заҳматталаб иш эмас. Бироқ ёшларимиз бошқа муаммо билан дуч келяпти. Бу – дипломли бўлгач, муносиб иш топиш!

Ўтган ҳафтада Президент Шавкат Мирзиёев раислигида олий ўқув юртлари битирувчилари бандлигини таъминлаш масалалари бўйича ўтказилган йиғилишда мана шу муаммо атрофлича муҳокама қилинди, ҳаётий ечимлар, жиддий таклифлар илгари сурилди.

Диплом олган ёшларнинг ярмидан кўпи оддий- оддий ишларда банд

Ҳар бир мамлакат тараққиётга инсон капиталини ривожлантириш орқали боради. Даврлар синовидан ўтган энг ишончли йўл ҳам шу аслида. Бунинг учун биринчи навбатда келажак эгалари бўлган ёшларга сифатли таълим бериш, улар учун “ижтимоий лифтлар” яратиш айни зарурат. Ҳозирги рақамлаштириш асрида кескин ўзгариб бораётган меҳнат бозори кадрлар тайёрлаш тизими олдига янгидан-янги вазифаларни қўймоқда. Замонавий технологиялар соҳасида чуқур билим эгаллаган, фавқулодда салоҳиятли, яратувчанлик иштиёқи баланд мутахассисларга эҳтиёж тобора ошаётган бир пайтда олий таълимда узоқ муддатли, комплекс ёндашув ва катта ҳажмда инвестиция талаб қиладиган чора-тадбирларни амалиётга йўналтириш муҳим бўлиб қолмоқда.

Йиғилишда охирги етти йилда ОТМларга қабул 4,5 баробар ошиб, ёшларнинг олий таълим билан қамрови 42 фоизга етган бўлса-да, кадрлар тайёрлаш тизими реал эҳтиёжларга мос эмаслигига урғу берилди. Мисол учун, Жиззахдаги “BYD” заводида бугунги кунда 100 та вакант ўринларининг тўртдан бири робототехника ва бўёқлаш, роботларни дастурлаш муҳандисларига тўғри келаётир. Завод 4-5 йилда тўлиқ қувват билан ишлаб, йилига 500 минг автомобиль чиқаришни бошласа, 4 минг малакали муҳандис кадрлар керак бўлади. Юртимизда бундай замонавий саноат корхоналари йил сайин кўпайиб бораётганини назарда тутсак, уларнинг талабларига тўла жавоб бера оладиган ёш мутахассисларга эҳтиёж жадал ошса ошадики, асло сусаймайди. Хўш, олий таълим бу эҳтиёжни қондиришга қодирми?

Таъкидландики, бугун юртимизда олий таълимда ўқитилаётган кадрлар билан иш берувчилар талаблари ўртасида фарқ катта. Оқибатда эса йирик, истиқболли корхоналар хориждан ишчи кучи жалб қилишга мажбур бўляпти. Ваҳоланки, ҳар бир талабани олийгоҳда ўқитиб, мутахассис қилиб тайёрлаш давлат учун йилига 25-30 миллион сўмга “тушяпти”. Лекин, таассуф билан айтилганидек, тўрт йил умрини сарфлаб, диплом олган ёшларнинг ярмидан кўпи оддий- оддий ишларда банд.

-Яқин йилларда мамлакатимизда 83 миллиард долларлик йирик лойиҳалар ишга тушиши режалаштирилган. Уларнинг ҳисобига саноатнинг ўзида 500 мингга яқин мутахассисга эҳтиёж пайдо бўлади, – деди давлатимиз раҳбари.

Масалан, Бухоро вилоятида йирик газ-кимё мажмуаси қурилмоқда. Хорижий компаниялар билан ҳамкорликда Устюртда катта лойиҳалар бошланмоқда. Буларнинг барчаси олий таълимни соҳалар талаби даражасига кўтариш, кадрлар тайёрлаш сифати ва ёшлар бандлиги қамровини жадал оширишни тақозо этади.

Албатта, миллий иқтисодиётимиз драйверига айланаётган саноатни ривожлантириш, энерготежамкор технологияларни, ресурсларга таянган ҳолда янги, инновацион ечимларни ишлаб чиқаришга татбиқ қилиш етук муҳандис кадрларсиз амалга ошмайди. Республикамиз кимё саноати, электротехника, транспорт ва энергетика соҳаларида бундай кадрларга талаб юқорилигича қолмоқда. Қолаверса, экология, робототехника, биотиббиёт, аэрокосмик ва озиқ-овқат саноатида ҳам муҳандисларга талаб катта. Юртимиздаги тегишли олий ўқув юртлари ва саноат ўртасидаги узилиш туфайли бу муаммо ҳамон барҳам топганича йўқ. Бинобарин, айнан техника йўналишида ўнлаб давлат олийгоҳлари бўлгани ҳолда улардан йилига минглаб битирувчилар етишиб чиқади. Аммо бу олийгоҳлардаги мавжуд мутахассисликлар, ўқитиш дастурлари, эскича қолипдаги назарий машғулотлар доирасида таҳсил олган ёшлар бугунги меҳнат бозорида ўрин топа олмаётгани, ёш муҳандисларнинг 60 фоизи ўзи ўқиган йўналишда ишламаётгани олий таълим учун жиддий сигнал.

Ақлли технологиялар, жумладан, сунъий интеллект меҳнат бозорида шифокорлар, ўқитувчи-педагоглар, ҳуқуқшунослар, таҳлилчи-экспертлар, журналистлар, қурувчи-археологлар каби қатор касб эгалари ўрнини эгаллаётган ҳозирги замонда олий таълим тизими бир жойда қотиб қолмай, меҳнат бозоридаги тенденцияларга мувофиқ “ҳаракатланиши” кадрлар тайёрлашнинг асосий шартига айланди.

Янги ташаббуслар – янги тизим

Йиғилишда сўнгги йилларда 40 та олий ўқув юртига молиявий мустақиллик берилгани самарасида иқтисодиёт, ҳуқуқшунослик, тиббиёт, хорижий тиллар ва педагогика йўналишидаги муассасаларнинг ўз маблағи пайдо бўлгани қайд этилди. Лекин қишлоқ хўжалиги, ветеринария, муҳандислик, аниқ ва табиий фанлар йўналишлари ёшларимиз учун жозибадор эмас.

Тармоқлар билан боғлиқликни ошириш мақсадида 25 та муҳандислик билим юрти ҳамкор корхоналарда 438 та кафедраочди. Масалан, нефть-газ тармоғи таълим-ишлаб чиқариш кластерларини ташкил қилган. Шундай амалиёт натижасида Бухоро техника университетининг 2 мингдан зиёд битирувчиси ўз мутахассислиги бўйича ишга жойлашган. Илмий тадқиқотни тижоратлаштириш 10 карра ошган.

Давлатимиз раҳбари олий маълумотли кадрлар тайёрлашдаги мавжуд бўшлиқлар ва камчиликларнинг ечими сифатида янги ташаббусларни маълум қилди. Хусусан, энди қиймати 1 миллион доллардан, ишчилар сони 50 тадан кўп бўлган лойиҳаларнинг техник-иқтисодий асосида соҳалар ва йўналишлар кесимида мутахассисларга эҳтиёж аниқ кўрсатилади. Бу орқали масъул вазир ва тармоқ раҳбари олий ўқув юртига буюртма жойлаштириб, кадрларни мақсадли тайёрлашни йўлга қўяди. Ушбу жараёнда олийгоҳ раҳбари-ректор буюртма асосида ўқиётган талабалар учун асосий фанлардан ташқари қўшимча таълим модулларини жорий қилади. Уларни ўқиган талабаларга кредит баллари берилади.

Талабаларнинг билими иккинчи курсдан кейин уларни ишга олмоқчи бўлган инвесторлар иштирокида йиллик баҳоланади. Битирувчи диплом ишини инвестиция лойиҳасидан келиб чиқиб, ҳимоя қилади. Бир сўз билан айтганда, инвестор талабига мос битирувчилар кафолатли ишга олинадиган бўлади.

Меҳнат бозорида хусусий сектор учун янада манфаатли тизим яратилади. Энди олийгоҳ битирувчисини ишга олганлик учун тадбиркорлик рейтингида қўшимча балл берилади. Олий таълим муассасаси ўз битирувчиларини бўш ўрин бор корхоналарга йўналтиради.

Олийгоҳда ўқитиш сифатидан тортиб, битирувчиларни меҳнат бозоридаги рақобатга тайёр қилиб етказишгача бўлган бутун бошли жараён ректорларнинг салоҳияти, тажрибаси ва масъулиятига боғлиқ. Шу маънода йиғилишда ректорлар ваколати ва масъулиятини ошириш масаласи кўриб чиқилди. Янги Ўзбекистон университетининг баҳолаш тизими бошқа муассасаларда ҳам йўлга қўйилиши белгиланди. Бунда олий ўқув юртига битирувчилар бандлигига қараб 40 балл, илмий тадқиқотлар учун тармоқ буюртмаси ва маҳсулотини сотишига қараб 30 балл, илмий салоҳияти ва тан олинган халқаро журналлардаги мақолалари учун 20 балл, жалб қилинган маҳаллий ва хорижий грант учун 10 баллгача берилади. Ушбу балларга қараб, олийгоҳни молиялаштириш тизими жорий қилинади.

Бундан ташқари, Янги Ўзбекистон университетида “Ректорлар мактаби” дастури орқали ректор ва проректорликка номзодлар мақсадли тайёрланади.

Энди барча олий ўқув юртлари ташкилий ва академик мустақил бўлади. Яъниким, ректорлар ўринбосарларини ўзи тайинлайди, белгиланган миқдор доирасида профессор-ўқитувчилар ва бошқарув ходимларини тақсимлайди. Шунингдек, ректорларга “супер контракт” миқдорини табақалашган ҳолда белгилаш ваколати берилади.

Президентимиз яна бир муҳим ташаббусни айтиб ўтди.

Маълумки, ҳужжат топширишда абитуриентлар 5 тагача олий ўқув юртини танлаяпти. Мазкур тартиб ёшлар учун жуда катта имкониятни тақдим қилди.

Янги ташаббусга кўра, эндиликда абитуриентлар танловидан бирортасига киролмаган бўлса, лекин бали бошқа олийгоҳдаги ҳали ўринлари тўлмаган йўналишга тўғри келса, уларни шартнома асосида ўқишга қабул қилиш мумкин бўлади. Бу давлат ва хусусий олийгоҳлар ўртасида рақобатнинг кучайишига ҳам олиб келади.

Йиғилишда жорий йилда ОТМ бакалавриатини битирган 92 минг нафар ёш мутахассиснинг кейинги тақдири эътибордан четда қолмади. Маълум қилинишича, ушбу битирувчиларнинг 20

минг нафари магистратура ва иккинчи мутахассислик билан қамраб олинади. Яна 20 минг нафари Бандлик вазирлиги орқали стаж талаб қилинмайдиган ишларга жойлаштирилади. Ҳар бир вилоятда “бизнес инкубаторлар” ташкил қилиб, тадбиркорлик, маркетинг, дизайн, ахборот технологияларисоҳаларида яна 10 минг битирувчини банд қилиш мумкинлиги айтилди. Шунингдек, кимё, энергетика, геология, автосаноат, металлургия, тўқимачилик, электротехника, қурилиш, транспорт, логистика каби иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳаларда ёшларни ишли қилиш имкониятлари кўрсатиб ўтилди.

Тижорат банклари орқали 20 минг битирувчининг бизнес бошлашига кўмаклашиш режалаштирилган. Хусусан, ёшлар бандлигини таъминлаш учун Миллий банк ва Алоқа банкка бу йил 300 миллион доллар ажратилган. Банклар мазкур имтиёзли кредит ресурсининг бир қисмини

битирувчиларни ишга олган корхоналарга ҳам бериш ташаббусини билдирди. Энди бундай тадбиркорларга 5 миллиард сўмгача 18 фоизли кредит берилади. Ушбу янги тизим нафақат бу йилги, балки ўқишни тугатганига 3 йил бўлмаган битирувчилар учун ҳам татбиқ қилинади.

Жамиятимизда олий ўқув юртига кира олмаган, ишсиз, ҳаётда йўлини топишга улгурмаган ёшлар қатлами бор. Уларни ўз ҳолига ташлаб қўйиш мамлакат учун қатор иқтисодий-ижтимоий муаммоларни келтириб чиқаради. Бундай ёшларга алоҳида меҳр, эътибор керак. Уларни касб ва тил тўгараклари, спорт мусобақалари, ҳарбий-ватанпарварлик тадбирларига янада жалб қилиш ёшларга оид давлат сиёсатининг самарадорлигига хизмат қилади. Йиғилишда бу масала мутасаддилар иштирокида муҳокама этилди.

Сайёра ИМАМОВА,

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси

депутати:

– Ёшлар ўртасида бандликни таъминлаш нафақат ривожланаётган, балки ривожланган давлатларда ҳам бугун муаммо. Халқаро меҳнат ташкилотининг ўрганишича, жаҳонда 15-24 ёшгача бўлган йигит-қизлар ўртасида ишсизлик даражаси катта ёшлиларга қараганда уч баравардан кўпроқдир. Жаҳонда юз бераётган глобал ўзгаришлар, ғоятда мураккаб даврнинг таъсирида долзарб бўлиб турган ишсизлик инқирозларидан асосан ёшлар жабр кўрмоқда.

Мана шундай шароитда Ўзбекистонда ёшлар ўртасида бандлик даражасини ошириш, уларнинг ижтимоий, иқтисодий ҳуқуқларини кафолатлаш масаласига устувор аҳамият қаратилмоқда. Ахир республикамиз меҳнат бозорига ҳар йили ўртача 600 минг нафар навқирон авлод вакиллари кириб келаётгани, келгуси ўн йилда бу рақам нақ бир миллионга етиши ёшлар бандлиги бўйича пухта ўйланган чора-тадбирларни амалга оширишни талаб қилади. Ўзбекистон халқаро меҳнат бозорига арзон ишчи кучини етказиб берадиган давлат бўлиб қолмай, аксинча, интеллектуал капитали билан жаҳон майдонида пешқадамларга айланиши учун ҳам олий таълим тизимини ривожлантиришни янги босқичга олиб чиқмоқ керак. Иқтисодий юксалиш, камбағаллик ва салоҳиятли кадрлар миграциясини қисқартириш, ишсизликни бартараф этиш мана шундан бошланади.

8 август куни бўлиб ўтган йиғилишда давлатимиз раҳбари яна бир бор ушбу муаммога диққат қаратиб, олий таълим битирувчилари, шу билан бирга уюшмаган ёшлар билан ишлашнинг самарали ечимларини кўрсатиб ўтди.

Маълумотларда келтирилишича, бугунги кунда юртимизда уюшмаган ёшлардан 115 минг нафарининг бандлигини таъминлаш учун тегишли вазирликлар, вилоят ва туман раҳбарлари мавжуд имкониятларни сафарбар қилмоқда. 52 минг нафар тарбияси оғир ёшлар ҳуқуқ-тартибот ходимлари томонидан оталиққа олингани ҳам ўзининг ижобий натижасини беряпти.

Президентимиз айни дамда 5 ярим минг нафар ишсиз, 31 минг тарбияси оғир ёшлар ва ўқишдан четлатилган 3 минг талаба ҳаётини ҳам эсдан чиқармаслик кераклигини айтиб, улар билан тизимли ишлаш масаласини кун тартибига қўйди. Мутасаддиларга ҳокимлар, маҳалла раислари, ҳоким ёрдамчилари ва ёшлар етакчилари билан биргаликда 9 минг уюшмаган ва ўқишдан четлатилган ёшларни тадбиркорлик, хорижий тиллар ва замонавий касбларга ўргатиб, ишли қилиш вазифаси топширилди.

Йиғилишда илгари сурилган янги ташаббуслар амалиётда ўз тасдиғини топса, шубҳа йўқки, кадрлар тайёрлаш тизими меҳнат бозори талабларига мутаносиб равишда сифат босқичига чиқади. Юртимизда ҳеч бир йигит-қиз тақдири ўз ҳолига ташлаб қўйилмайди. Бу эса ёшларга оид давлат сиёсатининг натижадорлигига, ўсиб келаётган авлодни тараққиёт таянчи ва жамият суянчига айлантиришга замин яратади.

Фарида МАҲКАМОВА,

“Ўзбекистон овози” мухбири.